YAPAY ET

Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla…

Allah’a hamd, Resûl’üne salât ve selam olsun.

Es-Selamu Aleykum ve Rahmetullahi ve Berakatuhu,

Bu ayki yazımızda bir süre önce dünyanın gündemine tekrar giren yapay et kavramından, içeriğinden ve sonuçlarından bahsedeceğiz.^[1] Çaba bizden, başarı Allah’tandır.

Yapay et kavramı nedir?

Yapay et, bir hayvandan alınan hücrelerin, laboratuvar ortamında çeşitli teknik ve teknolojik işlemler kullanılarak çoğaltılması sonucu et proteinlerinin üretilmesidir.

Yapay et neden ortaya çıkmıştır?

Yapay et üretimini savunanlar iki temel sebep zikretmektedir:

1. Dünya nüfusunun hızla çoğalması sonucu artan et ve gıda ihtiyacının karşılanabilmesi

2. Küresel ısınma konusunda tedbir almak

Onlara göre nüfus artıyor, nüfus arttıkça da tüketim çoğalıyor ve mevcut kaynaklar insanların ihtiyaçlarını karşılamaya yetmiyor; hepsi birlikte değerlendirildiğinde ise alternatif aramak kaçınılmaz oluyor…

Bu söylemleri tek tek incelediğimizde dünyadaki canlı nüfusunun arttığı yadsınamaz bir gerçek olarak karşımıza çıkar. 2022 yılının Temmuz başı verilerine göre dünya insan nüfusu yedi milyar 924 milyondur, 2050 yılına gelindiğinde ise nüfusun dokuz milyarı aşacağı ön görülmektedir. Bugün dünyadaki insanların yaklaşık bir milyarının açlıkla mücadele ettiği, bir kısmının da açlık nedeniyle hastalandığı ve öldüğü bilinmektedir. Nüfus artışı devam ederse otuz kırk yıl içerisinde beslenme ihtiyacının %70 artacağı ve çok daha fazla insanın ihtiyaç sahibi konumuna geleceği düşünülmektedir. Nüfus artışını kontrol altına almak adına çeşitli spekülasyonlar ve teoriler devam etse de dünya genelinde bu kontrolü sağlamak mümkün değildir. Bu nedenle proje sahipleri, artan nüfusun ihtiyaçlarının karşılanması için doğal kaynakları yeterli görmeyip yapay et üzerine çalışmaktadır.

Dünya geneline ve sayısal verilere bakıldığında insanoğlunun rızık konusunda endişelenmesi normalmiş gibi düşünülebilir. Oysa nüfus artışı ve mevcut kaynakların insanlara yetmeyeceği algısı Er-Rezzâk, El-Mukît olan Allah’ı tanımayan insanın, şeytanın vesveselerine kulak vermesiyle ortaya çıkan bir endişedir. Kıpırdayan her bir canlının rızkını üzerine alan Rabbimiz (cc), milyarlarca yıldır bütün canlıları -insan, hayvan, bitki ve bizim görmediğimiz tüm âlemler- rızıklandırmaktadır ve kıyamete kadar bu rızıklandırma devam edecektir. Her canlının ihtiyacı, ihtiyaç duyduğu ânda, ihtiyaç duyduğu kadarıyla ve bozulmadan kendisine ulaşacaktır. Verilen bu nimetlere karşılık insana düşen görev; şükretmek, nankörlük etmemek, nimetleri israf etmemek ve paylaşmaktır. Bugün dünyada hâlâ açlıktan ölen insanlar varsa bunun nedeni mevcut kaynakların yeterli olmayışı değil; bir yıllık geliri neredeyse orta büyüklükteki bir ülkenin ekonomisine denk olduğu hâlde ihtiyacından fazlasını tekeline alan, zekât ve sadaka vermeyen, infakta bulunmayan aç gözlü toklardır.

Yapay et nasıl üretilir?

Yetişkin bir hayvanın kaslarından bir miktar doku örneği alınır ve kök hücreler elde edilir. Kök hücrenin büyümesi için özel bir ortam oluşturulur. Bu ortama hücrenin ihtiyaçları olan tuz, su, şeker ve diğer besinler konulur. Kök hücrenin büyümesini sağlayacak büyüme faktörleri de eklenir. Kök hücreler büyüyüp çoğaldığında, kas dokusu; örneğin, sığır bifteği elde edilmiş olur.

Üretim tekniğine baktığımız zaman vücudu taklit ediyormuş gibi görünebilir. Çünkü bedende de aynı mekanizmalar mevcuttur. Kan dolaşımıyla hücrelerin besin, su, tuz gibi ihtiyaçları karşılanmakta ve doğal olarak üretilen büyüme faktörleri de hücrelerin büyümesine ve çoğalmasına yardımcı olmaktadır. Yapay etin, Allah’ın (cc) yarattığı düzenle çelişen kısmı ise şu şekildedir: Memeli hayvanlarda her hücre her zaman büyüyüp çoğalmamaktadır. Yapay et üretiminde kök hücrelere müdahale edilir; büyüme faktörleri ve diğer genetik teknolojilerle bölünmesi ve sayıca çoğalması uyarılır.

Rabbimizin ayetlerinden biri olan kök hücre ve hücrenin küçük bir kısmında gizlenmiş bilgi şifresi DNA, üzerinde tefekkür edilmesi ve ibret alınması gereken ayetlerindendir. Her ayet gibi, insanoğlu bu ayetlerle de imtihan olacaktır. Proteinleri laboratuvar ortamında üretebilen bu proje, yapay rızık üretimi yerine, hastalıkların tedavisinde kullanılsaydı daha iyi olurdu. Bazı kazalar sonucunda parmaklarını, ellerini, kollarını, bacaklarını kaybeden insanların tedavisinde kullanılan plastik protezler, fonksiyon görmese bile insanlara daha normal bir yaşam imkânı sunuyor. Bir de plastikten değil de bizzat kendi kas dokularınızdan, kendi derinizden, kendi kemiğinizden üretilecek bir uzuv düşünün, hatta bir adım ileri gidin ve bu uzvun fonksiyon gördüğünü; kalem tuttuğunu, yemek yediğini, rahatça yürüyebildiğini hayal edin…

Yapay etin olası avantajları/faydaları nelerdir? diye sorulduğunda proje sahipleri bizlere bazı maddeler sıralamaktadır:

Sürekli artan nüfusun protein gereksiniminin sağlıklı ve yeterli bir biçimde giderilmesi^[2]

Arazi ve ormanların tahribatının önlenmesi

Tahıl ürünleri ve tarım arazilerinin daha verimli bir şekilde kullanılması

Yılda milyonlarca hayvanın kesilmekten kurtulması

Başta metan gazı olmak üzere, hayvansal kaynaklı sera gazlarının azaltılması, bununla birlikte küresel ısınmanın engellenmesine yardımcı olunması

Yapay etin avantajları/faydaları arasındaki bir madde dikkat çekicidir: “Hayvanların kesilmekten kurtulması.” Süslü ve masumane bir amaç kılıfına bürünmüş, lakin dolaylı yoldan İslam’ın şiarlarından^[3] birine dil uzatan bir söylemle karşılaşmaktayız. “Yapay etin avantajlarından birinin de etin temini yolunda hayvanların ölümüne izin vermeden daha insancıl bir üretim imkânı oluşturmasıdır”^[4] demekle kendi hevalarına göre insancıl ve vahşi kriterleri belirlemiş oluyorlar. Rabbimiz (cc), İbrâhîm (as) üzerinden tüm Müslimlere kurban kesmenin gerekliliğini açıklamıştır. Allah, Kur’ân’da yenebilen,^[5] kurban edilebilen,^[6] helal ve temiz olan, haram ve yenmeyen^[7] hayvanları saydıktan sonra hiçbir beşere söz hakkı düşmemektedir.^[8]

Avantajları arasında sayılan bir diğer husus, “tahıl arazilerinin daha verimli bir şekilde kullanılmasını sağlamak.” Bu söyleme göre hayvanlar olmadığında, hayvanların yemesi için tahıl arazilerinin de olmasına gerek yoktur, böylece araziler daha verimli bir şekilde kullanılabilir. “Daha verimli” derken neyin kastedildiğini anlamak için yanan ormanların ve boşalan arazilerin hangi beton yapılarla dolduğuna bakılması yeterlidir, böylece kâr amaçlı ekonomik bir kaygının daha ön planda olduğu görülecektir.

Küresel ısınma nedir?

Küresel ısınma, Dünya yaratıldığı günden itibaren doğal olarak gerçekleşen bir süreçtir. Dünya’nın atmosferindeki gazların bir kısmı Güneş’ten gelen radyasyonu emer ve havanın ısınmasını sağlar. Eğer bu etki olmasaydı Dünya sıcaklığı 18 °C’nin üzerine çıkamazdı ve Dünya üzerinde yaşam olmazdı.

Son yıllarda çokça bahsedilen “küresel ısınma” ise normal sürecin daha hızlı ilerlemesi anlamına gelir. Doğal küresel ısınmanın nedeni olarak yaklaşık sekiz tane gaz^[9] olmasına karşın dengeyi bozarak bu süreci hızlandıran karbondioksit ve metan gazı ön plana çıkar. Bu gazlar atmosferde çoğaldıkça Güneş’ten gelen radyasyon daha fazla tutulmakta ve Dünya daha fazla ısınmaktadır.

Petrol kökenli yakıtların kullanılması sonucu önemli miktarda karbondioksit açığa çıkar ve atmosferde birikir.^[10] Karbondioksiti atmosferden temizleyen ormanların yok edilmesiyle hava kirliliği her geçen gün artar.

Metan gazının kaynaklarına bakıldığında biyokütlenin yakılması, çöp sahaları, doğal gaz boru hattındaki kaçaklar, maden ocakları, pirinç tarlaları ve hayvanların mideleri gösterilmektedir. Hayvanların geğirerek atmosfere karıştırdığı sera gazlarının miktarı, toplam metan gazının %4’ü civarındadır.^[11]

Küresel ısınmanın hızla ilerlemesinde ulaşım ve petrol yakıtlar başı çekmekte; sanayileşme, çöp kaynaklı gazlar, ormanların yok olması ve tüketim çılgınlığıyla liste devam etmektedir. En önemli nedenleri göz ardı edip hayvanlara odaklanmak ve yapay et projesiyle yer küremizi kurtarmak için adım atıldığı algısı oluşturmak gerçekçi değildir.

Yapay etin olası zararları nelerdir?

Büyüme ve gelişmeyi düzenleyen hormonlar insanlarda ve hayvanlarda doğal olarak bulunmaktadır. Fakat laboratuvar ortamında fazla miktarda hormona maruz kalan kas proteinlerinin insanlar tarafından tüketilmesi sağlık riskleri oluşturur.^[12]

Kanserleşme, en korkulan etkilerden biridir. Yapay et üzerinde çalışan bazı firmaların araştırmalarında kanser benzeri hücreler saptanmıştır. Yapay et üretiminde kullanılan büyüme faktörleri beslenmeyle insan bedenine girdiğinde kanserleşmeyi tetikleyebilir veya var olan kanseri ilerletebilir. Kök hücre teknolojisi mevcut hâliyle kullanıldığı sürece kanserleşme riski taşımaktadır.^[13]

Bazı firmalar hücre kültüründen et üretiminin, ilaçlarda üretilen ve tedavilerde kullanılan tekniklerle yapılacağını söyleyerek, yapay etin insan bedeni için uygun olduğu çıkarımını yapmaktadır. Fakat ilaçlarda kullanılan tekniklerle gıda üretmek için kullanılan teknikler birbirinden farklıdır. İlaç üretim teknikleriyle gıda üretmeye çalışmak doğru değildir.

Yediğimiz hayvanlardaki et dokusu sadece proteinden oluşmamaktadır; yağ dokusu, vitaminler, mineraller ve başkaca dokular da içermektedir. Sadece protein üretebiliyor olmak, beslenmedeki etin üretilebildiği anlamına gelmez. Bahsedilen yapay etler bu yönüyle Allah’ın yarattığına denk bir ürün değildir.

Yapay et ne zaman ve nasıl tüketime sunulacak?

Yapay etin sofralarımıza giriş kapısı, içeriğinin tam olarak bilinmediği, yapay-gerçek ayrımının yapılamadığı hamburger köfteleri ve sosislerdir. Tüketimde tedbirli olmakta fayda vardır.^[14]

Bazı firmalar 2050 yılını hedef olarak gösterirken; beş on yıllık süre verenler de vardır. Önemli olan, yapay et çalışmalarının tüm hızıyla devam ediyor ve projeye milyon dolarlar harcanıyor oluşudur.

En iyi tahminlere göre on yıl içinde yapay eti üretip yaygınlaştırsalar bile, yeryüzünde kendilerine uyulan imamlardan^[15] olmak isteyenler için on yıllık bir zaman dilimi var. Bu süre zarfında neler mi yapılabilir? Hayvan üretimi ve kesimiyle ilgili detaylı araştırmalar yapılabilir; bilgi sahibi olunabilir, işin ehli olmak için eğitim alınabilir, ilgili üniversite bölümleri bitirilebilir. Hayvancılık adına ufaktan başlanarak büyüyen hedefler konulabilir, böylece tecrübe sahibi olunabilir. Zamanla kendi pazarlarımız kurulabilir. Evet, hedefler basit şeyler değil; sahip olunan imkânlarla yakından ilişkili; lakin Rabbimizin (cc), ihlasla atılan küçük adımları ne kadar bereketlendirdiğini unutmamak gerekir. Duamız, bugünlerin ufak adımlarının, yarınların büyük değişimlerine vesile olmasıdır.

Yazıda yer alan tüm hayır ve güzellikler Allah’tan (cc); tüm yanlışlar ve eksiklikler benden ve nefsimdendir.

Âlemlerin Rabbi olan Allah’a hamdolsun.

Selam ve dua ile…