Kişilik etkisi üzerinde önemli bir yere sahip ve çocukların gelişiminde bir dönüm noktası olan tuvalet eğitimi, erken çocukluk döneminin önemli gelişimsel süreçlerindendir. Her çocuk bir şekilde tuvalet eğitimini öğrenmektedir. Burada önemli olan sağlıklı bir şekilde bu sürece başlamak ve devam ettirebilmektir. Çünkü tuvalet eğitiminin sağlıklı bir şekilde verilmesi benlik saygısı ve tuvalet eğitiminde yaşanabilecek sorunların ortaya çıkmaması açısından oldukça mühimdir. Tuvalet eğitimi aynı zamanda bağımlılıktan bağımsızlığa ilk geçiş süreci demektir. Yani çocuğun bu ihtiyacını karşılayabilmesi için ebeveyne ihtiyacının azalması ve zamanla ihtiyaç duymama hâlidir.
Tuvalet eğitimine çoğunlukla kas gelişimi, dil gelişimi ve bilişsel gelişim olarak on sekiz ila yirmi dört aylıkta hazır bulunurlar.[1] Yapılan çalışmalar çocukların çoğunun on sekiz aylık olduğunda mesanedeki büzücü kasların ve sinirlerin yeterli olgunluğa ulaşabildiğini, yirmi dört ila kırk sekiz aylık arasında ise mesane ve bağırsak kontrolü sağlayabildiğini göstermektedir.[2] Bundan dolayı on sekizinci aydan önce tuvalet eğitimine başlanılmamalıdır.[3] Çocukların tuvalet eğitimine fizyolojik olarak hazır olmaları duygusal olarak da hazır oldukları anlamına gelmemektedir.[4] Fizyolojik ve psikolojik olarak hazır olmadan verilen tuvalet eğitimi; enürezis (idrar kaçırma), idrar yolu enfeksiyonu,kabızlık, işeme fonksiyonel bozuklukları, enkoprezis (dışkı kaçırma) gibi problemlere sebep olmaktadır. Ayrıca tuvaleti ısrarla reddetme sorununu ortaya çıkarabilmektedir.[5]
Tuvalet eğitimi için en uygun zamanın on sekiz ila otuz altı ay arasında olduğuna değinmiştik. Ancak bu yaş aralığı bireysel farklılıklara bağlı olarak değişiklik gösterebilmektedir. Tuvalet eğitimi verilirken tek bir doğru yöntem ve doğru yaş sınırlandırılması diye bir şey kesinlikle yoktur. Bu nedenle kronolojik yaşı değerlendirmek doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Yani bazıları on sekiz aylıkken hazır olabilir, bazıları ise üç yaşında hazır olabilir. Bu durum gelişimde gerilik olduğunu değil, gelişimde bireysel farklılıkların olduğunu gösterir. Bundan dolayı gözlem iyi yapılmalı ve bireysel farklılıklar mutlaka göz önünde bulundurularak adım atılmalıdır.
Tuvalet eğitimine iki yönlü hazır olan çocuklar
Temel motor hareketleri yapabilmesi (Tuvalete oturur pozisyonda oturabilme, kalkabilme)
Çiş, tuvalet gibi kelimelerin ne anlama geldiğini anlayabilmesi
Dil gelişimi açısından bir iki sözcük birleştirerek kendisini ifade edebilmesi
Beden hareketleriyle tuvaletinin geldiğini ifade edebilmesi
Gün içerisinde en az iki saat bezini kuru bırakabilmesi
Bazı geceler bezini kuru bırakabilmesi
Tuvaletini yaparken uzaklaşmak ve saklanmak istemesi
Bezinden rahatsızlık duymaya başlaması ve bezi çıkarmak istemesi
Bezi tamamen reddetmesi, takılmasını istememesi
Kıyafetlerini tek veya ufak bir yardımla indirebilmesi ve çıkarabilmesi
Basit talimatları yerine getirebilmesi (Kapıyı kapat, suyu getir vb.)
Genellikle tuvalet eğitimine hazır bulunan çocuklarda yazmış olduğumuz maddelerin çoğu görülmektedir.
Tuvalet eğitimi hususunda önemli olan bir diğer nokta ise çocuğun hazır olması kadar annenin de bu sürece hazır olmasıdır. Çocuk hazır olsa dahi annenin yoğunluğu,sürece vakit ayıramayacağının farkında olması veya duygu durumunun hazır olmaması hâlinde tuvalet eğitimi uygun bir zamana ertelenmelidir. Bununla beraber çocuklarda kabızlık problemi, yeni bir eve taşınma, kardeş doğumu gibi hayatını etkileyecek durumlarda da eğitimin ertelenmesi gerekmektedir. Tuvalet eğitimine hem çocuk hem de eğitimi verecek kişi hazır olduktan sonra birtakım ön hazırlıklar yapılması süreci daha kolay hâle getirecektir.
Ön Hazırlıklar
Tuvalet eğitimine yönelik kitaplar okumak
Tuvalet eğitimi noktasında eğitici videolar izlemek
Oyun materyali olarak lazımlık edinmek ve oyuncaklarıyla kullanmak. (Oyuncak bebeğinin tuvaletini lazımlığa yaptırması gibi)
Tuvalet noktasında farkındalığı arttırmak amaçlı “Benim tuvalete gitmem gerekiyor.” vb. cümleler kullanmak
Çocuğunuzdan bezi kirlendiği zaman haber vermesini istemek
Evdeki bireylerle tuvalet eğitimine yönelik eğitici oyunlar oynamak
Bezin ıslak ve kuru olması arasındaki farkı anlatmak. (Bilinçli bir şekilde altını ıslattığı zaman söyleyene kadar alt değiştirme işlemi yapılmayabilir. Bu durum çocuğunuzun ıslaklık ve koku hissiyatından rahatsız olmasını sağlayabilir ve eğitim sürecini kolaylaştıracaktır)
Yazmış olduğumuz ön hazırlıklar tuvalet eğitimine karar verme aşamasında bir ânda çocuğun hayatına yerleştirilmemelidir. Önerim, on sekiz aylıkken bu ön hazırlıklara başlanması yönündedir. Böylece çocuk tuvalet eğitimine kendisini gerçekten hazır hissettiğini rahatça ifade edebilecektir. Ayrıca anne de bu sürece önceden hazırlandığı için rahat hissedecektir.
Tuvalet Eğitimine Karar Verdikten Sonra
İlk adım çocukların onayını almaktır. “Artık büyüdün ve beze ihtiyacın yok. İstediğin zaman beze güle güle diyebiliriz.” söylemleriyle onayını beklemek ve almak.
Beze artık güle güle denildikten sonra bez takılmaya devam edilmemesi gerekmektedir. Bu sağlıklı bir tutum değildir. Verilen eğitimle beraber beze son verilmesi sağlıklı olandır. (Bazı durumlarda eğitime erken başlanmış olabiliyor. Böyle bir durumda beze tekrar dönmekte bir sıkıntı yoktur. Fakat eğitimde alt kaçırmaları, kazalar mutlaka olacaktır. İlk günlerde on kere kaçırması bir kere söylemesi oldukça normaldir.)
Lazımlık kullanmak çocuklar için kolaylaştırıcı ve yeni bir deneyimdir. Mutlaka öncesinde çocuğa lazımlık mı yoksa tuvaleti mi istediği sorulmalıdır. Bu çocuğun kaygısının azalmasına ve güvende hissetmesine yardımcı olacaktır. Lazımlığı ise beraber seçebilir ve aparatlarını tanıtabilirsiniz.
Lazımlık banyoda ve kolay ulaşabileceği bir alana yerleştirilmelidir. (Yeri belirlendikten sonra isteğine göre farklı alanlara taşınmamalıdır.)
Lazımlığa ilk etapta giyinikken, sonra bezli, daha sonra bezsiz oturma denemeleri yapabilirsiniz.
Rahat indirip çıkarabileceği kıyafetler tercih edilmelidir.
Klozette başlanılacak ise kolay ulaşım sağlaması için basamak ve klozete yerleştirilen çocuk klozet adaptörü tercih edilebilir. Özellikle ayaklarının yere basıyor oluşu çocuklarda kaygının azalmasına yardımcı olacaktır.
İlk zamanlarda tuvaleti kullanmaya başlayan çocuğa başarısını görmesini sağlayacak olumlu ve teşvik edici cümleler kullanılmalıdır. “Oğlum abi olmuş ve bizim gibi tuvalete gitmeye başlamış, kızım artık abla olmuş…” Bu noktada aşırıya kaçmamaya dikkat edilmelidir.
Çocuğunuzun biyoritmine göre tuvalete götürün. Tüm insanların tuvalet noktasında biyoritmi bulunmaktadır. Bu nedenle tuvalet eğitimine karar veren ebeveynlerin bu zaman dilimlerini mutlaka not alması gerekmektedir. Uyumadan önce ve sonra, sıvı alımından kırk beş dk/bir saat sonra, iki üç saatte bir tuvalete oturmasını sağlamak gibi. (Rutin oluşturma)
Tuvalet eğitimi noktasında süreci olumsuz etkileyen ve zorlaştıran bazı hatalar vardır:
Çocuğun fizyolojik ve psikolojik olarak hazır olmadan başlanılması
Hazır olduğu hâlde başlanılmaması/ertelenmesi
Ön hazırlık olmadan ve onay almadan başlanılması
Tuvalete/Lazımlığa oturması için baskıcı bir tutum sergilenmesi
Devamlı “Çişin geldi mi, mutlaka söyle” şeklinde söylemler
Aceleci davranmak (Sürecin hemen tamamlanmasını beklemek)
Tehdit etmek, “Bir daha tuvaletini söylemezsen babana söylerim.” vb.
Kıyaslama yapmak, “Bak arkadaşların hep tuvalete gidiyor, kardeşin altını ıslatmıyor.” vb.
Suçlamak
Alay etmek
Alt kaçırmaları sonucu azarlamak, tahammülsüzlük
Ceza vermek
Tuvalet eğitiminde sık karşılaşılan sorunlardan biri de “dışkı tutma” davranışıdır. Bu durumun farklı sebepleri olabilir. Bu sebepler ise biyolojik ve psikolojik olarak ayrılmaktadır. Psikolojik sebeplere bakıldığında, çocukların dışkılarını vücutları ile bağdaştırdıklarını ve dışkısını vücudunun bir uzvu olarak görmesinden dolayı kaybetmek istemediklerinden tutabilmektedirler. Yoğun stres ve baskı altında olma, kaygı ve korku gibi durumlar da tutmaya sebep olabilen diğer psikolojik sebepler arasındadır. Zorlama gibi durumlarda inatlaşma ortaya çıkabileceğinden ötürü çocuğu bu durumda serbest bırakmak gerekmektedir. Zaten dışkı tutma sorunu psikolojik ise zorlanma olmadığı takdirde kendisi yapmayı kabul edecektir. Diğer psikolojik sebepler ise ön hazırlıklar, tuvalet eğitimine karar verdikten sonra ve eğitim sürecinde yapılan hatalar başlıklarına yazmış olduğumuz maddelere dikkat edildiği ve adım adım ilerlendiği takdirde en aza indirgenmiş olacaktır. Biyolojik sebepler ise beslenme hataları, yetersiz sıvı alımı, anal darlık ve daha birçok farklı sebeplerden kaynaklanabilmektedir.[6]
Tuvalet eğitiminde anlayışlı olunmalı, baskıcı tutumlardan kaçınılmalı, çocukların istekleri göz önünde bulundurulmalı ve kararlı bir şekilde ilerlemek gerekmektedir. Eğitim sürecine girdikten sonra beze son verilmesi gerekmektedir. Misafirliğe gitme, dışarı çıkma gibi durumlarda tekrar bez takma girişiminde bulunulması süreci sağlıksız boyuta taşıyacak ve zorlaştıracaktır. Gece alt ıslatmalarını engellemek için gündüz döneminde yaptığınız gibi iki üç saatte bir tuvalete götürebilirsiniz. Bu durum zamanla tutabilmesini sağlayacaktır. Gece ıslatmayı önlemek amaçlı iki saat öncesinden sıvı alımını kesmek de faydalı olacaktır.
Bu eğitim sürecinde tuvalet adabı ve hijyen kurallarının öğretilmesi de önemli bir aşamadır. Tuvalete sol ayakla girip sağ ayakla çıkmak, tuvalete girmeden önce yapılması gereken dua, tuvaletin tamamlanmasından sonra nasıl yıkanması ve silinmesi gerektiği, tuvalet yapılan alanın temizlenmesi ve el yıkama alışkanlığına önem verilmesi gerekmektedir.[7]
[1]. bk. (Vermandel et al. 2008, Joinson et al. 2009)
[2]. bk. Brazelton, Christophersen, Frauman, Gorski, Poole, Stadtler ve Wright, 1999; Martin, King. Maccobyve Jacklin, 1984
[3]. bk. Largo, Molinari, VonSiebenthal ve Wolfensberger, 1996; 1999
[4]. bk. Largo vd., 1996; 1999
[5]. bk. Mota ve Barros, 2008
[6]. Dışkı tutma sebebi biyolojik sebeplerden kaynaklıysa mutlaka çocuk cerrahi uzmanına başvurulmalıdır.
[7]. Tuvalet eğitimi için önerebileceğim çocuk kitapları: Teo’nun Kaka Kitabı, Cırt Cırtlı Tuvalet Eğitimi, Minik Elif’in Tuvalet Eğitimi.
İlk Yorumu Sen Yap